Pitagoras z Samos

Pitagoras urodził się w rodzinie kupieckiej na greckiej wyspie Samos. W młodości wiele podróżował, a w wieku ok. 40 osiadł w greckiej kolonii na południu Italii w mieście Krotona. Był filozofem, etykiem, politykiem i matematykiem. Założył w Krotonie szkołę zwaną Związkiem Pitagorejskim, która dała podwaliny nurtowi filozofii zwanemu dziś pitagoreizmem. Była to dominująca doktryna intelektualna przez cały okres starożytności. Pitagorejczycy zajmowali się głównie geometrią i teorią liczb. Tu narodziły się i zostały skutecznie rozwiązane trzy wielkie problemy matematyki starożytnej: podwojenie sześcianu, trysekcja kąta (czyli jego podział na trzy równe części) oraz kwadratura koła - warunek, aby konstrukcje te wykonać za pomocą samego cyrkla i linijki (co jest niemożliwe), pojawił się dopiero w czasach Platona. Po wygnaniu z Krotony pod koniec życia Pitagoras zamieszkał w Metaponcie, gdzie przebywał aż do śmierci.

Życie i działalność:
Pitagoras nie zostawił po sobie żadnych pism. O jego dokonaniach dowiadujemy się z dzieł filozofów greckich żyjących ponad 200 lat później (m. in. Diogenesa, Porfiriosa czy Jamblichosa). Nie jest nawet możliwe dokładne ustalenie lat jego życia.
Wiadomo, że w młodości odwiedził m.in. Indie, Egipt, Syrię i Mezopotamię, gdzie zetknął się z tamtejszymi systemami filozoficzno-religijnymi. W Jonii był uczniem Talesa.

Poza filozofią (w tym głównie etyką i matematyką) interesował się astronomią (twierdził, że Ziemia jest kulista i istnieje w "kosmosie") i medycyną (uważa się go za twórcę medycyny holistycznej, czyli leczenia polegającego na przywróceniu choremu równowagi psychofizycznej na podstawie analizy jego otoczenia, relacji z ludźmi, zachowań, nawyków, a nawet snów). Po rozpadzie Związku Pitagorejskiego spowodowanego odkryciem liczb niewymiernych Pitagoras został wypędzony z Krotony, jego szkoła została spalona, a on sam do końca życia przebywał na wygnaniu w Metaponcie. Jednak idee pitagoreizmu przetrwały jeszcze kilka stuleci i wywarły trwałe piętno na rozwoju nauki.

Pitagoreizm:
Główną ideą tego poglądu filozoficznego było przekonanie o istnieniu harmonii - siły, która utrzymuje cały świat, nie wyłączając bogów. Najwyraźniej można ją było zaobserwować w muzyce, astronomii, arytmetyce i geometrii (te dyscypliny jeszcze przez całe Średniowiecze wykładane były na wyższych uczelniach, jako drugi stopień wiedzy naukowej, tzw. quadrivium, pierwszy stopień, tzw. trivium: stanowiły gramatyka, retoryka i dialektyka). W okresie początkowego rozkwitu pitagoreizmu zajmowano się głównie arytmetyką. Hasło tego okresu brzmiało: "Wszystko jest liczbą". Kiedy jednak odkryto odcinki o długości niewymiernej, czyli takie, których nie dało wyrazić się liczbą (Grecy znali wówczas tylko dodatnie liczby wymierne), podważyło to podstawy doktryny.

Nastąpił czas załamania i rozpadu pitagoreizmu. Powstały dwa zwalczające się ugrupowania: akuzmatyków (tzn. słuchaczy), którzy wybrali drogę mityczno-religijną, uznali, że tajemnica harmonii jest dla człowieka nie do zgłębienia i należy jedynie nasłuchiwać podszeptów niebios na jej temat, oraz matematyków (tzn. badaczy), którzy postanowili odwrócić się od zdradliwych liczb i badać harmonię figur geometrycznych (ich hasło brzmiało: "Liczby zostawmy kupczykom", a symbolem stał się pentagram, czyli pięciokąt gwiaździsty - do dziś 1/3 państw ma go w swoim godle). Ruch akuzmatyków przetrwał kilkaset lat, ale nie wniósł nic istotnego do rozwoju nauki. Doktryna matematyków całkowicie zdominowała naukę starożytną. Poglądy te powróciły w Średniowieczu pod nazwą panteizmu.

Związek Pitagorejski:
Założony przez Pitagorasa związek miał (jak wszystkie instytucje naukowe tamtego okresu) przede wszystkim charakter etyczno-religijny (obok - fragment obrazu Rafaela Santi Szkoła ateńska). Należeć mogli do niego tylko wtajemniczeni. Podstawą przyjęcia był pięcioletni okres próbny. Co ciekawe, nie istniały ograniczenia ze względu na płeć. Przynależność do Związku wymagała pełnego utożsamienia się z jego regułami (co zapewniało realizację głównego celu - oczyszczenia duszy i zbliżenia do bogów), wśród których były m.in. takie:

• śluby milczenia o nauczanych teoriach,
• posłuszeństwo wobec przełożonych,
• śluby milczenia o zdobywanej wiedzy,
• uznanie wspólnoty dóbr członków ruchu (każdy automatycznie oddawał swe dobra do użytku wspólnego i mógł korzystać ze wspólnych środków, a gdy odchodził ze wspólnoty, otrzymywał dwa razy tyle dóbr, ile wniósł),
• zakaz jedzenia fasoli, znęcania się nad zwierzętami i poprawiania mieczem ognia,
• obowiązek uczestnictwa w misteriach,
• poświęcenie się zgłębianiu wiedzy i pracy naukowej.

Dokonania pitagorejczyków znane są z jedynego zachowanego dzieła pt. Elementy napisanego przez Hipokratesa z Chios (księgi nie należy mylić z późniejszymi Elementami Euklidesa, a autora - z Hipokratesem z Kos - patronem lekarzy). Hipokratesa z Chios wyrzucono ze Związku Pitagorejskiego za nauczania geometrii za opłatą. Jemu też przypisuje się wyjawienie (w odwecie) tajemnicy istnienia odcinków bez długości (czyli o długości niewymiernej), która doprowadziła do rozłamu wśród pitagorejczyków.